Piše: Tomica Ćirić
„Danas nisam pisao ništa u novinama, nešto zbog bolesti, a nešto i zbog toga što sam izgubio i volju, jer mi se čini da našoj zemlji iskren čovek svojim pisanjem samo sebi odmaže i to odmaže vrlo mnogo, a koristi opštoj stvari može doneti vrlo malo.“
(Razgovor s demokratijom, R. Domanović, 1906)
Biografska šok-terapija
Beše jednom Radoje Domanović, pisac-satiričar, za neke i srpski Svift, neko će se dosetiti i perioda njegovog službovanja u Pirotu, krajem 19. veka, tačnije od januara do oktobra 1895, dakle nepunih devet meseci, te njegove rane profesorske karijere u Gimnaziji Pirot. Drugi put, posle jednog kafanskog incidenta u Beogradu, sada po kazni, sedam godina kasnije, ponovo 1902. Dolazi u Pirot, ali ovom prilikom odbija novostaro „kazneno“ postavljenje za gimnazijskog predavača. Domanović je u Pirotu napisao svoje prve pripovetke, ovde se i oženio učiteljicom Natalijom Raketić, čak se i oprobao u političkom životu, doduše neuspešno. Ovo poslednje podrazumevalo je učlanjenje u Samostalnu radikalnu stranku, u to vreme otcepljenu od Pašićevih radikala, a poznat je i po tome što je sa još dvojicom istomišljenika oformio svoju malu „nezavisnu radikalsko-samostalnu listu“ od tri kandidata, odborničku listu koja je dobila naziv „tri bekrije“, a koja je na tadašnjim izborima prošla bez ikakvog ozbiljnog rezultata.
Za naše moraliste, vredan pažnje je i karakterološki osvrt na ličnost Radoja Domanovića, u znaku brojnih kafanskih incidenata u prestonici, te žestokog senzibiliteta najvećeg srpskog satiričara, čije pripovetke i danas čitamo na istom fonu parodijsko-satirične persiflaže srpskog društva, bez obzira na vreme i epohu u kojoj su napisane. Zato je i cilj ovog eseja da uspostavi simbolički transfer satiričnog horizonta Domanovićevih priča sa aktuelnim društveno-političkim trenutkom Srbije (Stradije), te da iščita njegov prepoznatljivi semantički potencijal u današnjem vrednosnom ključu.
Razmišljanja jednog običnog srpskog vola
O čemu bi danas razmišljao vo iz narečene Domanovićeve priče? O kakvim lopovima, nacionalnim herojima, mitomanima i poltronima? Naposletku, svaka je Domanovićeva satirična novela usmerena ka istim društveno-političkim fenomenima koji se prelamaju kroz empirijum „privremene beskonačnosti“ srpskog društva, sa istim balzakovskim tipovima palanačkih naravi, koji se iz priče u priču dopunjuju tvoreći jedinstven mozaik – neku vrstu domanovićevske „ljudske komedije“. Jer, kako drugačije razumeti zloslutno graktanje gavranova po svršetku jednog čudesnog putovanja u trenutku spoznaje Vođinog slepila, kada se i sama Domanovićeva alegorija razotkriva kao univerzalna antropološka satira (Vođa). Ili kako shvatiti grotesknog junaka Leara, kafkijanskog antiheroja kome su junački udarili dva žiga ropske pokornosti, drukčije nego kao transvestiju građanske poslušnosti, sarkastičnog izvrtanja građanske vrline ljubavi prema vlasti, koja se, takođe, svečano potvrđuje i komičnim prizorima jahanja uglednih građana od strane nosilaca javnih funkcija (Danga).
Tu je i pohvala ludosti ustrojstvu Stradije, države u kojoj narodne poslanike bira ministar policije lično, a koji potom uvežbavaju svoje uloge opozicionih političara kao u pozorištu. Volterovskom ironijom iz „Kandida“, u Stradiji vlada opšte blagostanje, životni optimizam i harmonija – najlepši od svih mogućih sistema, vrhunac demokratije i građanskog slobodoumlja. Stradija je najobuhvatnija domanovićevska satirična vizija srpskog društva zarobljenog u lažima i oportunizmu vlastodržaca i kolektivnog podaništva malograđanštine.
Slično srpskom volu, povampireni Marko Kraljević iz priče „Marko Kraljević po drugi put među Srbima“, boraveći među seljacima i činovnicima, razotkriva duh epohe – jedna od najduhovitijih Domanovićevih rugalica na račun pseudomitske mimikrije srpskih patriota, te jedna od dalekosežnijih satira koja pogađa u samo srce mitomansko-megalomanskog samoobmanjivanja. Iskustvo iz 90-ih nam takođe dijagnostički potvrđuje aktuelnost ove satirične terapija, a političke scena sačinjena od svakojakih lukrativnih „patriota“ i danas vrvi od sličnih protuva.
Marko Kraljević kao srpski Don Kihot? Servantesovska strategija u ovom slučaju ipak nije moguća s ozbirom na suštinsku isprepletanost dvaju mentaliteta: arhaično-mitskog i građanskog, koje nije samo antipod i naličje već smišljena manipulacija arhetipskim simbolima i mitovima kolektiva.
Razglednice sa Mrtvog mora
Naposletku, najiskrenija poruga malograđanskom mentalitetu sredine, u kojoj je svaki pokušaj promene beznadežno osujećen i omalovažen. Dobrodošli na Mrtvo more – carstvo bezličnog konformizma i uravnilovke zavisti i ignorantskog kukavičluka. Domanovićeve satire ostaju i danas aktuelne ne zbog školsko-obrazovnog mrcvarenja već isključivo zbog toga što opstaje ista palanačka filozofija podaništva, neznanja i malograđanskog licemerja.
Čitajući Domanovićeve satire u današnjem trenutku, sličnosti postaju nova realnost, dakle i posle celog jednog stoleća od njihovog nastanka, vredi se takođe zapitati i to – kakva će biti sudbina ovih pripovedaka u nekom od predstojećih vekova?
„Na mirnoj površini ustajale, smrdljive vodene mase, po kojoj se uhvatilo zelenila, pojavilo se, iskočilo nekoliko talasića, žudeći da se otmu, da polete više, ali se brzo vratiše masi; zelenilo opet sve pokri, i mirnu površinu više ništa ne uzdrma, nikakav se talas više ne podiže.
Uh, kako se se oseća zadah ustajale vode koja se ne miče! Vetra daj da krene nepomičnu trulu masu!
Nigde vetrića…“ (Mrtvo more)